Yetişkinlerde DEHB ve Otizm: Tanı ve Tedavi Süreci
DEHB ve otizm, çocukluk çağında ortaya çıksa da yetişkinlikte de devam eder. Öte yandan, çocuklukta tanı almamış birçok birey, yetişkinlik döneminde yaşadıkları zorluklar nedeniyle farkına vararak tanı alma sürecine girer.
DEHB, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu kısaltmasıdır. OSB ise ve Otizm Spektrum Bozukluğu kısaltmasıdır. DEHB ve otizm bazen benzer belirtiler gösterse de temelde farklı nörogelişimsel bozukluklardır. DEHB daha çok dikkat eksikliği, dürtüsellik ve hiperaktivite ile karakterize edilirken, otizm sosyal ve iletişim sorunları ile öne çıkar. Tanı sürecinde detaylı gözlem ve değerlendirme yapılması, doğru müdahale yöntemlerinin belirlenmesi açısından kritik öneme sahiptir.
Yetişkinlerde bu iki durum farklı şekillerde kendini gösterir ve tedavi yaklaşımları da buna göre şekillenir.
1. Yetişkinlerde DEHB ve Otizm Görünümü
| Özellik | Yetişkin DEHB | Yetişkin Otizm |
|---|---|---|
| Dikkat Sorunları | Görevleri tamamlamakta zorlanma, işleri sürekli erteleme | Belirli konulara aşırı odaklanma, bazen dikkati sürdürememe |
| İş Hayatı | Zaman yönetimi zorlukları, sık iş değiştirme, organizasyon problemleri | Belirli alanlarda mükemmeliyetçilik, rutin işlere daha iyi uyum sağlama, sosyal ortamlarda zorlanma |
| Sosyal Hayat | Dürtüsellik nedeniyle düşünmeden konuşma, dikkatsizce hatalar yapma, ilişkileri sürdürememe | Sosyal ipuçlarını anlamakta zorlanma, konuşmaları başlatmada güçlük, yalnız olmayı tercih etme |
| Duygusal Durum | Sık ruh hali değişimleri, stresle başa çıkmada zorluk | Rutinde değişiklik olduğunda kaygı yaşama, duyusal hassasiyetler nedeniyle stres yaşama |
| Davranışlar | Aniden karar verme, sabırsızlık, yüksek enerji | Tekrarlayan davranışlar (örneğin el sallama, ritüeller), belirli ilgi alanlarına aşırı yoğunlaşma |
2. Yetişkinlerde DEHB ve Otizm Tanı Süreci
Çoğu zaman, yetişkinlerde hem DEHB hem de otizm tanısı çocukluk dönemine göre daha karmaşıktır. Bunun nedeni, belirtilerin zamanla değişmesi ve yetişkinlerin çocukluk dönemindeki davranışlarını hatırlamakta zorlanmasıdır.
Tanı İçin Kullanılan Yöntemler:
Yetişkinlerde Tanı
- Yetişkinlerde DEHB tanısı, çocukluk döneminden farklı olarak çoğu zaman daha karmaşıktır. Çünkü birçok yetişkin, bu bozukluğun belirtilerini normal yaşamın bir parçası olarak zanneder veya farklı psikiyatrik rahatsızlıklarla örtüşme vardır. Bu nedenle, kapsamlı bir değerlendirme yapmak önemlidir.
- Diğer taraftan, yetişkinlerde otizm tanısı, çocukluk dönemine göre daha yeni bir olgudur. Ancak, tanı araçları ve yöntemleri geliştirilmiştir. Yetişkinlerde otizm tanısı, genellikle geçmişteki sosyal ve iletişim becerileri, mevcut zorluklar ve psikiyatrik değerlendirmelerle birlikte konulur.
- Psikiyatrik Görüşme: Bireyin geçmişi, belirtileri ve yaşam kalitesi hakkında detaylı bir görüşme yapılır.
- Psikolojik Testler: Dikkat, bellek, dil becerileri gibi farklı alanlardaki yetenekleri değerlendirmek için çeşitli testler uygulanır.
- Beyin Görüntüleme: Bazı durumlarda, beyin yapısı ve işleyişi hakkında daha fazla bilgi edinmek için MR veya PET gibi görüntüleme yöntemlerine ihtiyaç vardır.
- Ölçekler ve Anketler:
- DEHB için: Adult ADHD Self-Report Scale (ASRS), Brown Attention Deficit Disorder Scale
- Otizm için: Autism Spectrum Quotient (AQ), RAADS-R (Ritvo Autism Asperger Diagnostic Scale-Revised)
- Çocukluk Hikayesi ve Gözlem: Kişinin çocukluk dönemine ait belirtileri ve bilgileri almak önemlidir. Psikiyatristin özellikle, ebeveynler veya yakın çevresi ile görüşmesi yararlıdır.
- Nöropsikolojik Testler: Bilişsel ve yürütücü işlev testleri gerekirse yapılabilir.
Bir kişinin hem DEHB hem de otizm tanısı alması da mümkündür. Bu durumda, her iki durumun da değerlendirilmesi gerekir.
3. Yetişkinlerde Tedavi ve Yönetim
a) Yetişkinlerde DEHB Tedavisi
Yetişkinlerde DEHB, genellikle iş hayatı, ilişkiler ve günlük işlevsellik üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Tedavi ise çoğunlukla ilaç tedavisi, psikoterapi ve yaşam tarzı değişiklikleri içerir.
- İlaç Tedavisi
- Uyarıcı İlaçlar (Metilfenidat, Amfetamin türevleri – Ritalin, Concerta, Adderall): Dikkat ve odaklanmayı artırır.
- Uyarıcı Olmayan İlaçlar (Atomoksetin – Strattera, Guanfacin): Dopamin ve noradrenalin dengesini düzenler.
- Antidepresanlar (Bupropion, Venlafaksin): Özellikle depresyon veya anksiyete eşlik eden durumlarda tercih nedenidir.
- Psikoterapi
- Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Dikkat, zaman yönetimi ve dürtü kontrolünü geliştirmeye yardımcı olur.
- Koçluk ve Organizasyon Teknikleri: Günlük görevleri planlamak ve önceliklendirmek için destek sağlar.
- Mindfulness ve Meditasyon: Odaklanmayı artırma potansiyeli vardır.
- Yaşam Tarzı Değişiklikleri
- Düzenli Egzersiz: Dopamin seviyelerini artırarak dikkat süresini uzatır.
- Düzenli Uyku: DEHB’li bireyler genellikle uyku sorunları yaşar, düzenli uyku alışkanlığı geliştirmek önemlidir.
- Beslenme Düzeni: Dengeli beslenme, özellikle omega-3, protein ve düşük şeker tüketimi önemlidir.
b) Yetişkinlerde Otizm Yönetimi
Yetişkin otizminin doğrudan bir “tedavisi” yoktur. Ancak semptomları yönetmek ve yaşam kalitesini artırmak için çeşitli yöntemler mevcuttur.
- Psikoterapi
- Sosyal Beceriler Eğitimi: Sosyal ipuçlarını anlamayı, iletişimi geliştirmeyi öğretir.
- Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Anksiyete, depresyon gibi ek sorunları yönetmek için etkilidir.
- Duyusal Entegrasyon Terapisi: Duyusal hassasiyetleri azaltmak için bireye özel terapidir.
- İlaç Tedavisi
- Anksiyete veya depresyon için SSRI’lar (Fluoksetin, Sertralin) uygun seçeneklerdir.
- Aşırı öfke veya duygu regülasyonu sorunları için antipsikotikler (Risperidon, Aripiprazol) düşük dozlarda reçete edilebilir.
- Günlük Yaşam Stratejileri
- Rutinlerin Oluşturulması: Günlük planlar yapmak, zaman yönetimi sağlamak stresi azaltır.
- Duyusal Yönetim Teknikleri: Gürültü engelleyici kulaklıklar ve düşük ışıklı ortamlar daha uygundur. Ayrıca stresi azaltan, rahatlatıcı nesneler (fidget oyuncakları) kullanmak faydalı dır.
- Özel İlgi Alanlarını Kullanmak: Otizmli yetişkinler, güçlü oldukları alanlarda daha başarılıdırlar. Bu nedenle iş hayatında özel yetenekleri destekleyen bir alan seçmek önemlidir.
4. Yetişkinlerde DEHB ve Otizm ile Yaşamak
- İş Hayatı:
- DEHB’li bireyler yaratıcı, enerjik ve hızlı düşünebilen bireylerdir ancak zaman yönetimi sorunları yaşayabilirler.
- Otizmli bireyler belirli bir düzene sahip işlerde başarılı olabilirler ancak sosyal etkileşim gerektiren ortamlarda zorlanabilirler.
- İlişkiler ve Sosyal Hayat:
- DEHB’li bireyler dikkatsizlik ve dürtüsellik nedeniyle ilişkilerde sorun yaşar.
- Otizmli bireyler ise sosyal ipuçlarını anlamakta zorlandıkları için sosyal iletişimleri kısıtlıdır. Dolayısıyla yalnız olmayı tercih ederler.
- Öz Kabullenme:
- Tanı almak, bireylerin kendilerini daha iyi anlamalarına yardımcı olabilir.
- Topluluk desteği (DEHB veya otizm destek grupları), benzer deneyimler yaşayan bireylerle bağlantı kurmayı kolaylaştırabilir.
Sonuç
Yetişkinlerde DEHB ve otizm, doğru şekilde yönetildiğinde bireylerin başarılı ve tatmin edici bir hayat sürmelerine engel değildir. Tanı aldıktan sonra, kişiye özel bir tedavi ve yönetim planı ile semptomları kontrol altına almak mümkündür.
